ABŞ-ın nüfuzlu “The National Interest” jurnalının 13.01.2024-cü il tarixli buraxılışında gənc iqtisadçı alim, həmyerlimiz Əli Məmmədovun “Orta güclərin dövrü gəlib çatdı” sərlövhəli məqaləsi dərc olunub. Əli Məmmədov Corc Vaşinqton Universitetində Maliyyə və İqtisadiyyat üzrə bakalavr dərəcəsini almışdır. Daha sonra həmyerlimiz Con Hopkins Universitetinin Qabaqcıl Beynəlxalq Tədqiqatlar Məktəbində (SAIS) Beynəlxalq Münasibətlər üzrə Magistr təhsili almışdır. Hal-hazırda gənc alim məzunu olduğu SAIS məktəbində çalışır. Xatırladaq ki, Con Hopkins Universiteti ABŞ-ın ən nüfuzlu Universitetlərindən biri olmaqla Vaşinqtonda, Kolumbiyada, İtaliyada, Çində və Sinqapurda da kampusları mövcuddur. Cons Hopkins Universiteti Amerika Universitetləri Assosiasiyasının 14 üzvündən biridir. Universitetin məzunları arasında 10-dan artıq Nobel mükafatı laureatları vardır.

Qeyd edək ki, Əli Məmmədovun məqalələri Atlantic Council, The National Interest, və digər nüfuzlu nəşrlərdə mütəmadi olaraq dərc olunur. “Orta güclərin dövrü gəlib çatdı” sərlövhəli məqaləni oxucuıarımıza təqdim edirik.

X-də izləyin: @alimammadoov

Orta Güclərin Dövrü Gəlib Çatdı

Yeni ilin əvvəlində BRİKS-in İran, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Misir və Efiopiyanı əhatə edəcək şəkildə genişlənməsi ilə geosiyasi mənzərə transformativ dəyişikliyə məruz qaldı. Bu inkişaf qlobal nizamın yenidən konfiqurasiyasına, dünyada çoxqütblülüyün yüksəlişinə və orta güclərin getdikcə artan roluna diqqəti cəlb etdi. Böyük güclərlə müqayisədə məhdud imkanlarına baxmayaraq, orta güclər özləri üçün imkanları təmin etmək üçün inkişaf edən qlobal güc bölgüsündən strateji istifadə edirlər.

Böyük güclərin qlobal təsir üçün onlardan müəyyən qədər asılı olduğunu qəbul edərək, orta güclər öz maraqlarını təmin etmək üçün əməkdaşlıq və müqavimət arasında gedib-gələrək güc oyunlarına girirlər. Ümumiyyətlə, böyük dövlətlər arasında intensiv yüksək rəqabət və arabir əməkdaşlıq orta güclərin öz təsirlərini gücləndirmək üçün münbit zəmin yaradır. Bu, beynəlxalq münasibətlərdə inkişaf edən dinamikanı və getdikcə çoxqütblü dünya şəraitində nüanslı yanaşmanın zəruriliyini tənqidi şəkildə araşdırmağa sövq edir.

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dünya iki güc qütbünə bölündü və bu, orta gücləri ABŞ və ya Sovet İttifaqı ilə birləşməyə məcbur etdi. Orta güclər üçün həqiqi müstəqil xarici siyasət demək olar ki, yox idi. Sovet İttifaqının dağılması daha az ikili seçim təqdim etdi: ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi dünya nizamına uyğunlaşmaq və ya tam müstəqil bir yol tutmaq. Bununla belə, yeganə qlobal fövqəldövlətə qarşı çıxmaq, təhlükəsizlik zəmanətlərindən və iqtisadi faydalardan imtina etmək riskini daşıyırdı. Nəticə etibarilə, bir çox orta güclər beynəlxalq təşkilatlarda fəal iştirak edərək ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi nizama uyğunlaşdılar.

Birləşmiş Ştatların qlobal təsiri nisbətən azaldıqca dünyadakı təkqütblülük tədricən azaldı. Çinin iqtisadi gücünün yüksəlməsi və müttəfiqlərini cəlb etmək qabiliyyəti, 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı, İraq və Əfqanıstan müharibələri zamanı çəkilən əhəmiyyətli xərclər və orta güclərin ümumi səlahiyyətlərinin artırılması kimi amillər bu paradiqmanın dəyişməsinə kömək etdi. Bu azalan təsir Birləşmiş Ştatlar və onun müttəfiqləri üçün dünya miqyasında kollektiv maraqların irəliləyişində çətinliklər yaratdı və cəsarətli hərəkətlərə daha çox meylli olan orta güclərdən ibarət kadr yaratdı.
Dünya hələ də ikiqütblülük elementlərini nümayiş etdirir. Birləşmiş Ştatlar müəyyən aspektlərdə mübahisəsiz supergüc statusunu qoruyub saxlayır və Çinin yüksəlişi özünəməxsus forma almağa başlayıb.Buna baxmayaraq hazırki dünya sistemi bir qədər fərqli bir hal almağa başlayıb. Orta güclərin artan aktuallığı və etibarı çoxqütblülüyə doğru tədrici keçidi bildirir. Çinin rəhbərlik etdiyi yüksəliş bloku orta güclərə alternativlər təqdim edərək, onların ABŞ-dan asılılığını azaldır. Çoxqütblü dünyada orta güclər daha çox seçim, müstəqillik və nəticədə daha çox təsir imkanları əldə edirlər. Bu, artan inadkarlığa və şübhəsiz itaətdən bir tərəfə uzaqlaşmaya çevrilir. Çoxsaylı qlobal güclərə malik bir dünyanın cəsarətli və iddialı hərəkətləri təşviq etdiyi anlayışı bir neçə orta güc tərəfindən nümunə göstərilmişdir. Müxtəlif regionlarda güclü orta güclər regional hegemonluğa artan maraq göstərirlər.



Türkiyənin Yaxın Şərq, Cənubi Qafqaz, Orta Asiya və Afrikadakı son fəaliyyəti, Ukrayna və Fələstin-İsrail münaqişəsində aktiv rolu; Braziliyanın Latın Amerikası və Qlobal Cənubun səsi olmaq istəkləri; və Hindistanın genişlənən qlobal və regional ambisiyaları bu tendensiyanın nümunəsidir. Xüsusilə Yaxın Şərqdə daha müstəqil və iddialı bir aktyor olmağa başlayan Türkiyənin strateji dəyişikliyi çoxlqütblülüyün orta gücün davranışına təsirini mükəmməl şəkildə göstərir. Teorik olaraq, hegemonluğun nisbi tənəzzülü artan millətçi dalğalanmalara, regional böhranlara, qurumların qlobal zəifləməsinə və orta güclərin daha müstəqil xarici siyasət yürütməsinə kömək etdi.

İnkişaf etməkdə olan dünya nizamını həll etmək ABŞ və onun müttəfiqlərindən dəyişən dinamikanı real şəkildə qəbul etməyi tələb edir. Orta güclər öz tərəfdaşlarını seçməkdə təsir rıçaqları əldə edir və potensial olaraq ABŞ üçün yeni problemlər yaradır. Bu güclərin də öz tələb və ambisiyalarında daha da iddialı olma ehtimalı daha yüksəkdir. Birləşmiş Ştatların səy göstərmədən uyğunluq və dəstəyi təmin edə bildiyi dövr, BMT-nin son səsvermələrində göründüyü kimi, sönməkdədir. Birləşmiş Ştatlar bu dəyişən mənzərəni idarə etmək üçün daha nüanslı strategiyaya ehtiyac duyur.

Regional tərəfdaşların seçimində həddən artıq seçici olmaqdansa, konkret məsələlərdə əməkdaşlıq etmək istəyən fəal regional güclərin müəyyən edilməsi diqqət mərkəzində olmalıdır. Bütün regional hegemon ambisiyaları təhdid kimi görmək, orta gücləri özündən uzaqlaşdırmaq və bütün regionları Qərbə qarşı çevirmək riski daşıyır. Əsas odur ki, əməkdaşlığa uyğun hər bir regionda ən azı bir iddialı orta güclə tərəfdaşlıq əlaqələri inkişaf etdirilsin. Artan regional hegemonluğun potensial risklər daşısa da, qlobal gücün uzunmüddətli keçid dövrünün reallığı yeni nüanslı yanaşma tələb edir. Qlobal qeyri-sabitliyin hökm sürdüyü bu dövrdə maraqların toqquşmasının qaçılmazlığını nəzərə alaraq, regional ambisiyalı və iddialı orta güclərlə ehtiyatlı şəkildə dostluq qurmaq açıq qarşıdurmaya üstünlük verilən strategiya olmalıdır.

İnkişaf edən çoxqütblü dünyada orta güclərin genişlənən rolu qlobal oyunçular üçün problemlər və imkanlar təqdim edir. Dinamika dəyişməyə davam etdikcə, orta güclərlə əlaqə qurmaq üçün strategiyaların uyğunlaşdırılması vacib olur. Dünya keçid dövründədir və beynəlxalq münasibətlərə çevik və inklüziv yanaşmanı mənimsəmək bu mürəkkəb mənzərəni idarə etmək üçün vacibdir.

Məqalənin orjinal variantı: https://nationalinterest.org/blog/silk-road-rivalries/age-middle-powers-has-arrived-208530

---

---